Topstuk voorgesteld: Het Leuven Chansonnier

In 2014 verkocht een klein Brussels veilinghuis een kavel samengesteld uit een standbeeld, een verluchte initiaal en een liedboek aan een privé-kunsthandelaar. Het liedboek werd naar de Alamire Foundation / KU Leuven Onderzoeksgroep Musicologie overgebracht voor verder onderzoek. Het resultaat overtrof alle verwachtingen: het bleek te gaan om een tot dan toe totaal onbekend, volledig, laat-vijftiende-eeuws chansonnier in zijn oorspronkelijke, met brokaat beklede, band. Vondsten van dergelijke bronnen die bovendien in hun originele vorm zijn overgeleverd, zijn buitengewoon zeldzaam. De laatste vergelijkbare ontdekking dateert van bijna een eeuw geleden. Het manuscript werd door tussenkomst van het Fonds Léon Courtin-Marcelle Bouché (in beheerd van de Koning Boudewijnstichting) aangekocht en in langdurige bruikleen gegeven aan de Alamire Foundation. Daar werd het gedigitaliseerd met het Alamire Digital Lab. Het Leuven Chansonnier is daardoor online raadpleegbaar via de IDEM-databank.

Hoe en wanneer het chansonnier precies ontstaan is en door wie het besteld werd, blijft voorlopig onduidelijk. De eigenaar die het in 2014 liet verkopen, had het gekregen als onderdeel van een erfenis, maar hoe het daarin terecht was gekomen, is onzeker. Verder bevat het manuscript slechts één bezittersmerk: een wapenschild van de hertogen van Savoye-Nemours. De letter ​‘I’ op de achtergrond verwijst mogelijk naar Jacques van Savoye, tweede hertog van Nemours (1531−1585). Gelet op de datering van het handschrift, is het echter onwaarschijnlijk dat hij de oorspronkelijke eigenaar was. Voorlopig gaat de codex dus door het leven als het Leuven Chansonnier.

Boekbanden met textiel kwamen frequent voor in de 15^de eeuw, maar de meeste hebben de tand des tijds niet doorstaan, hetzij door slijtage, hetzij omdat het herinbinden later een algemene praktijk werd. Alleen al de boekband van het Leuven Chansonnier is dus een bijzonder waardevol, zeldzaam relict.

Het elegante, met gekleurde initialen verluchte handschrift bestaat uit zesennegentig perkamenten bladen. Met afmetingen van 12 op 8,5 cm is dit het kleinste tot nog toe bekende meerstemmig chansonnier. Het manuscript is te klein om er met alle stemmen rechtstreeks uit te musiceren. Het moet bestemd geweest zijn voor individueel gebruik.

Meerstemmige muziek van 15de-eeuwse Frans-Vlaamse meesters

Het Leuven Chansonnier vertegenwoordigt een uiterst belangrijke schakel in de ontwikkeling van de Franco-Vlaamse polyfonie, de hoofse lyriek en de middeleeuwse boekband. Het opent met een geestelijk werk in het Latijn (het Ave Regina van Walter Frye) en bevat vervolgens 49 wereldlijke liederen in het Frans (43 rondeaux en 6 virelais). Op één vierstemmig stuk na, zijn alle composities geschreven voor drie stemmen. Elke stem staat apart genoteerd, zoals dat bij de polyfonisten gebruikelijk was. Oorspronkelijk bestond het corpus uit 44 liederen. De ruimte die voor aanvullingen was voorzien, werd in een later stadium gedeeltelijk opgevuld.

Het handschrift vermeldt geen namen van componisten. Doordat 38 stukken ook in andere eigentijdse chansonniers terug te vinden zijn, konden ze worden geïdentificeerd en toegeschreven aan vooraanstaande 15^de-eeuwse Frans-Vlaamse meesters als Gilles Binchois, Johannes Ockeghem en Antoine Busnoys. De andere 12 stukken zijn unica. Het Leuven Chansonnier is een belangrijke getuige van de muziek die in de late middeleeuwen in de hogere kringen gesmaakt werd en van de productie en de circulatie van luxegoederen op het hoogste politieke en maatschappelijke niveau.

Het Leuven Chansonnier is niet alleen een belangrijke muzikale bron, maar ook een literaire. Alle gezongen teksten staan er in zijn totaliteit in genoteerd. Men mag aannemen dat de oorspronkelijke eigenaars evenveel genoegen beleefden aan het lezen van de liederen als aan het beluisteren van de muziek.

Het Leuven Chansonnier in de kijker

Het Leuven Chansonnier werd volledig gedigitaliseerd door het Alamire Digital Lab en kan je online inkijken via de IDEM-databank. De Alamire Foundation bracht daarnaast een facsimile (of replica van een handschrift) en een moderne editie (in samenwerking met de Goldberg Stichting) uit.

Doctoraatsonderzoek

In 2018 startte Ryan O’Sullivan een doctoraatsonderzoek naar het Leuven Chansonnier. Het onderzoek vertrok vanuit een meervoudige vraagstelling. Vier thema’s werden in het bijzonder uitgewerkt:

• Het handschrift als materieel object (band, perkament, wapenschild, schrift en initialen), in de eerste plaats in functie van de problematiek rond oorsprong en herkomst;
• De analyse van de inhoud van het manuscript met aandacht voor zowel de muziek als de tekst. Dit onderzoeksluik is gericht op de reconstructie van de ontstaanscontext en de identificatie van de anonieme chansons. Het impliceert niet enkel de studie van de unica, maar eveneens de inventarisatie en interpretatie van alle variante lezingen (muzikaal en tekstueel) van de liederen die ook in andere bronnen zijn overgeleverd;
• De confrontatie van het Leuven Chansonnier met verwante handschriften en, in het bijzonder, toetsing van de theorieën en conclusies met betrekking tot de Loire-groep;
• Situering en interpretatie van het Leuven Chansonnier binnen de bredere context van de vijftiende-eeuwse liedcultuur en evaluatie van de plaats en de rol van het manuscript in de overlevering en circulatie van het middeleeuwse chansonrepertoire.

In het kader van Polyphony Connects werd in 2020 een documentaire gerealiseerd, waarmee het Leuven Chansonnier, de stand van zaken en de actuele vraagstelling internationaal aan een breed publiek werden voorgesteld en gecommuniceerd.

Muzikale uitvoering

De muziek uit het Leuven Chansonnier ging in wereldpremière tijdens Laus Polyphoniae 2018, het festival voor muziek van de middeleeuwen en de renaissance van AMUZ (Festival van Vlaanderen – Antwerpen). Vier ensembles brachten de muziek tot leven: Ensemble Leones, Sollazzo Ensemble, Park Collegium en Huelgas Ensemble.

In navolging van dit concert brengt het Zwitserse Sollazzo Ensemble een reeks van vier CD’s uit, in samenwerking met het label Passacaille en het Centre Culturel de Rencontre et Festival d’Ambronay.

Leuven Chansonnier, Collectie Fonds Léon Courtin-Marcelle Bouché, in depot bij de Alamire Foundation, Leuven.

Bronnen en literatuur

Alamire Foundation. (z.d.). Het Leuven Chansonnier en het vijftiende-eeuwse hoflied.

Allard, D., Burn, D., & Demuyt, B. (2017). Het Leuven Chansonnier. Persconferentie.

Burn, D. (2017). Leuven Library of Music in Facsimile Vol.1 Leuven Chansonnier Study | Studie.

Koning Boudewijnstichting. (2017). Het Leuven Chansonnier.

Koning Boudewijnstichting. (2018). Wereldpremière uitvoering topstuk.